Pielęgnacja skóry noworodka i niemowlęcia

Pielęgnacja skóry noworodka i niemowlęcia jest ważnym elementem rozwoju dziecka. Stosowanie nieodpowiednich środków pielęgnacyjnych może być przyczyną zaburzeń fizjologicznej bioty skóry i być przyczyną zakażeń bakteryjnych, grzybiczych, czy wirusowych. Natomiast zbyt agresywna higiena jest przyczyną zaburzeń składu płaszcza lipidowego. Jest to przyczyną nadmiernego wysuszenia skóry i pojawienia się zaczerwienienia i świądu.

 

Skóra człowieka jest największym narządem człowieka. Relatywnie u noworodków i niemowląt jej powierzchnia jest większa w stosunku do wagi ciała, niż u dorosłych. Rolą skóry jest ochrona narządów leżących wewnątrz ciała przed czynnikami zewnętrznymi. Jako narząd pełni również funkcje: termoregulacyjną, percepcyjną, wydzielniczą, metaboliczną i resorpcyjną. U noworodków i niemowląt ważna jest zwłaszcza jej rola w utrzymaniu stałej temperatury ciała, czyli ochrona przed przegrzaniem, czy oziębieniem.

Zbudowana jest z 3 warstw: naskórka, czyli najbardziej zewnętrznej powierzchni, skóry właściwej i tkanki podskórnej. W skład skóry wchodzą również przydatki skóry: włosy, paznokcie, gruczoły łojowe i potowe.

W czasie płodowym skóra buduje się do 12 tygodnia ciąży. Do końca ciąży natomiast odbywa się dojrzewanie wszystkich warstw.

Noworodek urodzony o czasie ma całkowicie ukształtowane wszystkie warstwy i przydatki skórne, jednak jej funkcje nie są w pełni wydolne. Wynika to z odmiennej budowy w tym wieku poszczególnych warstw. Skóra dziecka dojrzewa do ok. 3 roku życia.

Naskórek dziecka jest 5 razy cieńszy niż skóra dorosłego. Warstwa rogowa, która u dorosłych jest zbudowana z keratynocytów ułożonych dachówkowato i ściśle przylegających do siebie, u dzieci, zwłaszcza noworodków i niemowląt, jest warstwą przepuszczalną. Jest to wynikiem luźnego ułożenia komórek warstwy rogowej tak, że powstają duże przestrzenie między komórkami. Jest to przyczyną niekorzystnych zjawisk takich jak:

–  przedostawania się szkodliwych substancji z otoczenia zawartych w preparatach myjących, czy piorących, jak i leczniczych (składniki emolientów, antybiotyki i glikokortykosteroidy), jak i również składników ubranek (farby do tkanin);

–  zaburzenia termoregulacji organizmu, niebezpieczne zwłaszcza w okresie noworodkowym;

–  utrata wody z organizmu.

Na powierzchni skóry, a właściwie naskórka, jest płaszcz lipidowy. Jest on produktem gruczołów łojowych, potowych i keratynocytów. Płaszcz lipidowy tworzy system zapobiegający nadmiernej utracie wody (TEWL). Funkcją płaszcza lipidowego jest uwodnienie naskórka i regulowanie wchłaniania preparatów zewnętrznych. Skład płaszcza lipidowego zależy od wieku i okolicy ciała.

Dojrzewanie skóry w okresie pozapłodowym odbywa się szybko, do ok. 6 miesiąca życia większość funkcji tego narządu ulega normalizacji. Powyżej 3 r.ż. skóra przypomina skórę dorosłego człowieka.

Skóra noworodka jest bardzo delikatna, naskórek jest 5 razy cieńszy niż naskórek człowieka dorosłego i dlatego nie wszystkie preparaty pielęgnacyjne nadają się dla dzieci w tym wieku. Na opakowaniach powinna być umieszczona wyraźna informacja, od jakiego wieku można je stosować.

Mimo iż wydawałoby się, że właściwa pielęgnacja małego dziecka nie powinna stanowić trudności opiekunom, bardzo często dermatolodzy spotykają się z pytaniami, w jaki sposób i czym należy pielęgnować skórę. Niewątpliwie problem narasta w ciągu ostatnich kilkunastu lat wobec coraz szerszej oferty firm kosmetycznych i farmaceutycznych.

 

Kąpiel noworodka i niemowlęcia

Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i danych przedstawionych w „Zalecenia opracowane przy europejskim spotkaniu okrągłego stołu dotyczące najlepszej praktyki pielęgnacji skóry u zdrowych noworodków i niemowląt” (2016 r.), po porodzie skórę noworodka należy osuszyć suchymi ręcznikami bez pocierania jej. Pierwsza kąpiel po narodzinach dziecka powinna odbyć się po ustabilizowaniu funkcji życiowych noworodka. Zaleca się ją najwcześniej po 6-ciu godzinach, może być po kilku dniach, powinna być krótka (kilkuminutowa), mycie ciała powinno ograniczyć się do wrażliwych miejsc: twarzy, szyi, zgięć stawowych (zapobieganie maceracji naskórka) i nie zaleca się zmywania mazi płodowej. Większość autorów jest zdania, że osoba kąpiąca (personel) dziecko powinna używać rękawiczek. Zapobiega to kolonizacji skóry patogenami występującymi w szpitalach.

W późniejszych dobach życia i u niemowląt nie są polecane codzienne kąpiele z myciem codziennym skóry. Część autorów uważa, że kąpiel ma działanie relaksacyjne i ułatwia zasypianie dziecka, niektórzy sugerują, że nie ma to znaczenia. Niewątpliwie nie zaleca się mycia mydłem codziennie skóry, więc taka codzienna kąpiel może odbywać się tylko w wodzie. Temperatura wody to 37- 37,5ᵒC i pobyt dziecka w wanience max. 10 min. Do mycia skóry używamy ręki.

W obecnych czasach powszechnie spotykamy się z zaleceniami, żeby do wody w wanience dodawać natłuszczająco-myjące emulsje do kąpieli. Takie postępowanie powoduje przetłuszczenie naskórka, zwłaszcza, że producenci zalecają 20 minutowy kontakt emulsji ze skórą. W okresie noworodkowym i wczesno niemowlęcym fizjologiczna jest nadczynność gruczołów łojowych i dodatkowe natłuszczanie doprowadza do zatykania ujść tych gruczołów i ujawnienia się objawów łojotokowego zapalenia skóry. Można zalecić stosowanie emulsji, ale nie do każdej kąpieli.

Do mycia skóry małych dzieci, nawet z prawidłową skórą, rekomenduje się syndety. Są to syntetyczne detergenty, tzw. „mydła bez mydła”, pozbawione składników barwnikowych, zapachowych i o zminimalizowanej ilości konserwantów. Istotny jest również fakt, że pH tych produktów wynosi 5,5- 6,0 i jest zbliżony do pH fizjologicznego skóry. Stosowanie mydeł zasadowych podwyższa pH naskórka, co hamuje jego obronę bakteriobójczą. Syndety występują w postaci kostek i w formie płynnej. Zalecane są zarówno do mycia skóry gładkiej jak i włosów. Jeżeli używamy mydła w kostce, czy w żelu, czy w płynie zwracamy uwagę, czy jest wyraźnie zaznaczone na opakowaniu, że jest to preparat dla dzieci. Do ok. 2 r.ż. nie powinno stosować się szamponów do mycia skóry owłosionej.

Problematyczne wydaje się korzystanie z wannowych gumowych podkładek i gumowych zabawek. Udowodniono, że mogą być zasiedlane przez bakterie, najczęściej Pseudomonas aureginosa. Pewne jest, że jeżeli korzystamy z nich, to należy je często myć i osuszać.

Po kąpieli skórę dziecka osuszamy miękkim ręcznikiem, zwracając szczególną uwagę na fałdy i zgięcia stawowe. Gromadząca się tam woda powoduje macerowanie naskórka, a to powoduje stan zapalny skóry i powstawanie nadżerek. Optymalna temperatura pomieszczenia, w którym kąpiemy dziecko nie musi przekraczać 24ᵒC.

Po kąpieli zdrowa skóra noworodka i niemowlęcia nie wymaga natłuszczania.

Okolica pieluszkowa

Jest szczególnie narażona na podrażnienia i powstawanie stanu zapalnego, tzw. odpieluszkowego zapalenia skóry (ang. diaper dermatitis). Kontakt z wydalinami, okresy infekcji, antybiotykoterapia, niestaranna pielęgnacja są przyczyną choroby. Nie jest prawdą jakoby stosowanie pieluszek jednorazowych sprzyjało powstawaniu odpieluszkowego zapalenia. U noworodków i młodych niemowląt wskazane jest częstsze zmienianie pieluszek i ograniczone używanie chusteczek pielęgnacyjnych. Do przemywania skóry najlepiej sprawdza się woda z delikatnym syndetem. Czynność taką należy wykonać po zrobieniu kupki, natomiast rutynowo przy zmianie pieluszki zalecane jest osuszenie skóry suchym wacikiem. Do zabezpieczenia skóry przed kałem i moczem używamy tłustych preparatów (maści), nie jest wskazane profilaktyczne stosowanie past na bazie cynku (tzw. ochronnych). Preparaty te mają konsystencję pasty i poprzez szczelne przyleganie do zdrowej skóry powodują podrażnienia i prowokują objawy zapalenia. Niewskazane jest stosowanie na okolicę krocza zasypek (pudru). W trakcie ich aplikacji dochodzi do unoszenia się cząsteczek pudru w otoczeniu dziecka, co może być przyczyną aspiracyjnego zapalenia płuc. Dodatkowo dobrze jest wietrzyć przez kilka minut okolicę krocza przy każdej zmianie pieluszki. Objawy odpieluszkowatego zapalenia skóry to: rumień, grudki, pęcherzyki, nadżerki w miejscu przylegania pieluszki, pachwiny pierwotnie są wolne od zmian skórnych. Jeżeli objawy nie ustępują w ciągu kilku dni, a wręcz nasilają się, wskazana jest wizyta u lekarza. Nieustępujące zapalenie skóry tej okolicy może być objawem takich chorób jak drożdżyca, łuszczyca, zaburzenia wchłaniania cynku lub histiocytozy z komórek Langerhansa.

 

Zalecenia pielęgnacyjne skóry gładkiej

W ciągu ostatnich lat obserwuje się nadużywanie środków kosmetycznych, zwłaszcza w pielęgnacji noworodków i małych dzieci. Wiele produktów jest polecanych, jako „bezpieczne dla dzieci”, „bez konserwantów”, o wskazanym pH, czy „testowane dermatologicznie”. Niestety nie zawsze te informacje są zgodne z prawdą. Kupując kosmetyki dla noworodka powinno się zwracać uwagę na fakt, czy są to kosmetyki z atestem instytucji uprawnionej do wydawania takich opinii (IMiDz, CZD). Zasada ta powinna obowiązywać do 3 miesiąca życia dziecka.

W ciągu pierwszych 2 tygodni życia dziecka obserwuje się fizjologiczne złuszczanie naskórka. Jest efektem przejścia ze środowiska wodnego w okresie płodowym do powietrznego po porodzie. Złuszczanie to występuje w okolicach nadgarstków, kostek stóp i na bocznej części tułowia. Po kolejnych 3 tygodniach ustępuje samoistnie i jeżeli jest niewielkie to nie wymaga osobnej pielęgnacji.

Nawet u zdrowych dzieci, w okresie jesienno-zimowym, pojawia się przesuszenie skóry. Objawia się złuszczaniem drobnopłatowym, głównie na podudziach, ramionach i na tułowiu. Spowodowane jest to suchym powietrzem w mieszkaniach i ciągłym noszeniem kilku warstw ubrań. U niektórych dzieci pojawia się świąd. W takich sytuacjach wskazane jest nawilżanie skóry lub delikatne natłuszczanie. Do tego celu wykorzystywane są emolienty.

Emolienty są preparatami nawilżającymi skórę. Są to obojętne biologicznie podłoża o charakterze emulsji. Działanie ich polega na zmiękczaniu, nawilżaniu i wygładzaniu naskórka. Stosowane tłuszcze w emolientach to: tłuszcze zwierzęce, oleje roślinne, masło kakaowe, węglowodory mineralne i woski. Często dodawane są ceramidy, fosfolipidy, cholesterol, czy kwasy tłuszczowe. Zawarte w nich lipidy wypełniają przestrzeń między komórkami warstwy rogowej, tym samym uszczelniają barierę skórno-naskórkową. Efektem ich działania jest ograniczenie utraty wody i nawilżenie skóry. Do emolientów dodawane są związki hamujące świąd, przeciwbakteryjne, czy humektanty (mocznik w maksymalnym stężeniu 5%, gliceryna). Humektanty silnie wiążą wodę w naskórku i zapobiegają jej parowaniu. Zalecane podłoże emolientu to roztwory oleju w wodzie (O/W). Zawartość wody powyżej 45% pozwala na uzyskanie lekkiej konsystencji. W tłustych kremach i maściach zawartość wody jest poniżej 45%, takie preparaty stosowane są w lecznictwie dermatologicznym, nie można stosować ich do pielęgnacji. Zbyt intensywne natłuszczanie skóry, stosowanie więcej niż 2 razy na dobę doprowadza do powstawania potówek, zatykania ujść przewodów wyprowadzających gruczołów łojowych, podrażnienia skóry i świądu.

 

Zabezpieczenie skóry twarzy przed różnymi (niekorzystnymi) warunkami atmosferycznymi

W okresie lata postępowanie zabezpieczające przed słońcem zależy od wieku dziecka i jego miejsca pobytu. Jeżeli dziecko nie chodzi i przebywa w wózku, to najlepszym zabezpieczeniem jest naturalny cień i osłanianie parasolką. Natomiast dziecko chodzące musi mieć zabezpieczaną odkrytą skórę preparatami z filtrem, zwłaszcza na początku sezonu słonecznego. Rodzice nie muszą analizować składu chemicznego preparatów, tylko zwracać uwagę, od jakiego wieku można go stosować (informacja na opakowaniu). Wybieramy preparaty o lekkiej konsystencji – balsamy, mleczka lub emulsje, żeby nie przetłuszczać skóry. Mimo używania preparatów ochronnych przed słońcem należy pamiętać, że obowiązkowo głowa musi być chroniona nakryciem, a długość przebywania na słońcu kontrolowana. Nie zaleca się przebywania na pełnym słońcu (plaża) w godzinach 11:00- 16:00. Wysokość faktora (filtr, SPF) zależy od tego, gdzie dziecko przebywa. Pobyt na plaży, a zwłaszcza na południu Europy, wymaga stosowania maksymalnych filtrów – 50 SPF. W warunkach spacerów miejskich wystarczy filtr 25-30 SPF. Należy również zwracać uwagę na informację zamieszczaną na opakowaniu jak często należy nakładać preparat.

W okresie zimowym skórę twarzy małego dziecka należy dodatkowo zabezpieczać. Rynek farmaceutyczny oferuje szeroką gamę produktów. Przy wyborze odpowiedniego powinno kierować się zasadą, iż na opakowaniu musi być czytelna informacja, że jest to maść chroniąca przed mrozem i wiatrem. Często preparaty są rekomendowane jako „na każdą pogodę”, istnieje wtedy możliwość, że zawierają wodę, która w niskich temperaturach może uszkadzać naskórek. Aplikację na skórę odpowiedniego preparatu stosuje się na 20 min. przed wyjściem na spacer. Po powrocie ze spaceru należy suchym gazikiem zetrzeć nadmiar preparatu.

 

Środki piorące

Do prania ubranek dziecięcych należy używać środków przeznaczonych dla dzieci. Mogą być w postaci proszku, płynu, czy żelu. W okresie noworodkowym ubranka przed nałożeniem muszą być uprane i powinno się je prasować od zewnętrznej strony.

 

Podsumowanie

Informacje na temat pielęgnacji skóry dziecka, a zwłaszcza noworodka, są przekazywane w Szkołach Rodzenia, Oddziałach Neonatologicznych i przez pielęgniarki/położne na wizytach patronażowych. Większość rodziców otrzymuje nieprawdziwe informacje o konieczności kąpania dziecka w emulsjach i o obowiązku natłuszczania zdrowej skóry. W artykule przedstawiłam zasady prawidłowej pielęgnacji zgodnej z wytycznymi dermatologów.

 

Lek. med. Lidia Ruszkowska

Kierownik Oddziału Dermatologii Dziecięcej Centrum Dermatologii, MSS Warszawa, Bursztynowa 2, 04-749 Warszawa

 

Related posts

One Thought to “Pielęgnacja skóry noworodka i niemowlęcia”

  1. Dla autora należą się oklaski za tak skrupulatne zajęcie się tymi zagadnieniami.

Leave a Comment